تجارت خارجی در نواحی ساحلی ایران در قرن هیجدهم

تجارت خارجی در قرن شانزدهم میلادی نخست در بنادر ایران مانند جاسک و بندرعباس آغاز شد. با مرگ شاه‌عباس‌اول و فعالیت هلندی‌ها، تجارت انگلیسی‌ها در بندرعباس به‌تدریج رو به زوال نهاد. به‌مرور، ایک به تجارت در بصره توجه کرد و در سال 1640م/1048ق، به ﺗﺄسیس دفتر تجاری در بصره موفق شد؛ تاآنجاکه پس از بندرعباس، بصره دومین بندر فعال منطقه به شمار می‌رفت

در اواسط قرن هجدهم میلادی و با قتل نادرشاه، بندرعباس و نواحی ساحلی آن تحت‌نفوذ و تسلط قوای مختلفی قرار گرفت و خان‌ها و رؤسای طوایف محلی با استفاده از کشمکش قدرت جانشینان نادرشاه، بار دیگر مجال خودنمایی یافتند و برای تسلط بر بندرعباس و نواحی مجاور آن، رقابتی سخت را با یکدیگر در پیش گرفتند؛ اما با اندکی احتیاط باید گفت که صرف وجود ناامنی در بندرعباس و مناطق پیرامونی آن علت تام و کافی برای عمل انتقال و انتخاب محل دیگر نیست؛ چون ناامنی در آن مقطع به‌صورت فراگیر در مناطق داخلی ایران و به‌ویژه در سواحل خلیج‌فارس وجود داشت.

به‌نظر می‌رسد که اراﺋﮥ نظرهای مختلف ازسوی مقامات و ﻣﺄموران کمپانی برای یافتن قلمروهای جدید در خلیج‌فارس عامل دیگری بود که به شکل‌گیری سیاست جدید ازسوی کمپانی هند شرقی انگلستان در منطقه منجر شد. ازاین‌رو نخستین نشانه‌های جابه‌جایی کانون تجارتی خلیج‌فارس از بندرعباس به بصره در این دوره به چشم می‌خورد. این تغییر کانون تجارت و انتقال دفتر نمایندگی کمپانی‌ها را از بندرعباس به سایر مناطق، ازجمله بصره در سال 1763م/1177ق، آغاز روند سیاسی‌شدن حضور بریتانیا در خلیج‌فارس می‌دانند (امین، 1370: 106). ازاین‌پس کمپانی انگلیسی در حوادث منطقه نقش بسیار مهمی ایفا کرد که علت اساسی این اقدامات و ایفای نقش جدید، از منافع کمپانی در خلیج‌فارس و از برتری آنان بر فرانسوی‌ها در سال 1763م/1177ق ناشی بود. این اظهارنظر یا این نتیجه‌گیری ازسوی مقام‌های ایک در خلیج‌فارس، درواقع بیان‌کنندﮤ ظهور و بروز ﻧﻘﻂﮥ عطف بسیار بااهمیت و سرنوشت‌سازی در تاریخ خلیج‌فارس، تاریخ ایران و تاریخ حضور کمپانی‌‌هند شرقی انگلیس در خلیج‌فارس و اقیانوس هند است. این ﻧﻘﻂﮥ عطف را همانا باید بروز تغییر و دگرگونی رویکرد ایک در این ناحیه دانست..

همچنین باید اشاره کرد که با انتقال دفتر نمایندگی ایک از بندرعباس به بصره، ناﺣﻴﮥ سفلای خلیج‌فارس از چرﺧﮥ تجارت و دریانوردی خلیج‌فارس و ایران خارج شد و بندرعباس که از سال 1622م/1031ق، مرکز اصلی تجارت و دریانوردی ایران در خلیج‌فارس بود، جای خود را به کانون‌های دیگر در مناطق مرکزی و شمالی خلیج‌فارس واگذار کرد.

ب. رویکرد سیاسی‌نظامی کمپانی علیه بنی‌کعب
در تکمیل سیاست‌های نوین انگلستان پس از غلبه بر فرانسه در هندوستان، شاﺧﮥ نظامی ناوگان شرکت هند شرقی تحرکات خود را در ﻣﻨﻂﻘﮥ خلیج‌فارس و دریای عمان گسترش داد. براین‌اساس با تأسیس بخشی موسوم به دریانوردی کمپانی، بحرﻳﮥ جنگی شرکت تمامی فعل‌وانفعالات جاری را در این حوزﮤ استراتژیک تحت نظارت دقیق خود قرار داد. از دیدگاه سیاستمداران دولت لندن، این واحد را که نیروی دریایی بمبئی هندوستان تقویت می‌کرد، عاملی قاطع در پیشبرد برنامه‌ها و دستیابی به اهداف مدنظر بود که عملیات ایک علیه بنی‌کعب نمونه‌ای از آن است.

گفتنی است در حاﺷﻴﮥ شمال‌غربی خلیج‌فارس و در مجاورت اروندرود، فلاحیه و شادگان ﻗﺒﻴﻠﮥ بنی‌کعب مستقر بودند که قدرتمندترین و متمرکزترین قبایل این حوزه به شمار می‌رفتند. آنان در قرون 16و17م/10و11ق، در ﻣﻨﻂﻘﮥ بین خورموسی و اروندرود، یعنی قبان، مستقر شدند. مقارن دوران موضوع بحث، کعبی‌ها به حد فاصل ناﺣﻴﮥ دورق و رود جراحی تاخت‌وتاز کردند. آنان باوجود اسکان در مرزهای جنوب‌غربی ایران و عثمانی هیچ‌گاه به‌گونه‌ای مستقل تابعیت این دو حکومت را نپذیرفتند و باتوجه به مصالح خویش، گه‌گاه تحت حمایت ایران یا عثمانی قرار می‌گرفتند. همیاری آنان در اهداء کشتی به حکومت ایران در دوران لشکرکشی نیروهای نادرشاه به بصره، از این امر نشئت می‌گرفت

عملکرد ایک علیه کعبی‌ها حادﺛﮥ بسیار مهمی در تاریخ بریتانیا در خلیج‌فارس بود. در این زمان، تجارت در بصره در اوج شکوفایی قرار داشت؛ اما افزایش قدرت بنی‌کعب پس از سال 1763م/1177ق، تهدیدی جدی به حساب می‌آمد. در سال‌های 1761تا1765م/1175تا1179ق، کمپانی هند شرقی انگلیس طی سه‌بار لشکرکشیِ ترک‌ها برای مقابله با کعبی‌ها، از بصره به یاری عثمانی شتافت
در همین راستا در ژانویه 1767م/1181ق، ترک‌ها موافقت‌نامه‌ا‌‌ی با کمپانی امضا کردند که در ازای اداﻣﮥ پرداخت ماهانه یک‌هزار تومان به کمپانی، تا زمانی‌که جنگ میان آنها و بنی‌کعب ادامه دارد، ایک از بصره حمایت و حفاظت کند

این امر به ازدیاد نفوذ کمپانی هند شرقی انگلیس در خلیج‌فارس منجر شد. این رویکرد ایک علت دیگری بر افزایش منافع کمپانی هند شرقی در خلیج‌فارس و آمادگی آن در راستای انجام اقدامات سیاسی و نظامی، برای حمایت از تجارت کمپانی پس از برتری بر فرانسه در هندوستان بود

ج. انتخاب نمایندﮤ کمپانی در جایگاه کنسول انگلستان در بصره
چنان‌که در صفحات پیش اشاره شد، انگلیسی‌ها در آغاز به‌علت اهداف تجاری به خلیج‌فارس آمدند؛ ولی به‌تدریج دریافتند که اگر در مسائل سیاسی و نظامی وارد شوند، بهتر به اهداف تجاری خود دست می‌یابند. به همین علت درگیرشدن در جنگ‌ها، بستن قراردادهای صلح، انجام مذاکره‌های سیاسی و گرفتن امتیازها بخشی از فعالیت‌های عمدﮤ و اساسی شرکت شد.

نخستین نشانه‌های گرایش سیاسی کمپانی هند شرقی در خلیج‌فارس در اواسط قرن هبجدهم میلادی و انتقال دفتر نمایندگی از بندرعباس به بصره بود. این اقدام با اعمال فشار کمپانی به پاشای بغداد و ناگزیرکردن وی به پذیرش حق مصونیت سیاسی نمایندﮤ مقیم کمپانی در بصره و برخوردارشدن نمایندگان دفتر تجاری کمپانی از امتیازهای سفرا و نمایندگان سیاسی توأم شد.

در مقطع ذکرشده، کمپانی هند شرقی ضمن اشتغال به فعالیت‌‎‌های تجاری، درواقع از مؤﺳﺴﮥ تجاری صرف به سازمان سیاسی قدرتمندی تغییر ماهیت داد که سرنوشت قسمت اعظم شبه‌قارﮤ هند را در اختیار داشت. این مهم در روش و رفتار کارگزاران شرکت در شرق ﺗﺄثیری عمیق نهاد و باعث بلندپروازی آنان شد.

سیاست کارگزاران ایک در بصره نیز از چنین حالتی ناشی بود. ازاین‌رو به‌محض اینکه عامل شرکت در بصره استقرار یافت، برای کسب امتیازات جدید که متضمن نفوذ سیاسی و تجاری شرکت در این بندر باشد، کوشش خود را آغاز کرد و از سلطان عثمانی خواست که نمایندﮤ شرکت را در جایگاه کنسول انگلیس در بصره به رسمیت بشناسد. درحالی‌‌که پیش‌ازاین عامل شرکت در ﻣﻨﻂﻘﮥ خلیج‌فارس به جز کارگزار کمپانی‌‌هندشرقی، هیچ عنوانی نداشت. همچنین درخواست کرد که بندر بصره در حکم بندری، مشمول امتیازات مصونیت کنسولی شود؛ زیرا با اینکه مرکز دائمی کمپانی هند شرقی در بصره از سال‌ها پیش ﺗﺄسیس شده بود، بندر مذکور تا آن زمان به‌طور رسمی مشمول این حق شناخته نشده بود

نمایندﮤ شرکت این تقاضاها را توسط هنری گرینویل ، سفیر انگلیس در قسطنطنیه، به سلطان عثمانی تقدیم کرد. پس از مذاکره‌های طولانی، سفیر انگلیس به اخذ حق مصونیت کنسولی از سلطان عثمانی توفیق یافت. در ضمن به موجب این امتیاز، عامل کمپانی هند شرقی در جایگاه کنسول انگلیس در بصره به رسمیت شناخته شد

گرینویل در نامه‌ای به الوین رینچ نمایندﮤ ایک در بصره، در خلال اشاره به تلاش‌های خود برای افتتاح نمایندگی و کنسولگری بریتانیا در بندر مذکور که از نظر او برای کمپانی هند شرقی انگلیس اهمیت فوق‌العاده‌ای به‌همراه داشت، چنین می‌نویسد: «اهمیت و مزیت برات کنسولی واضح و آشکار است، حصول این برات مورد تردید بسیار بود، نه‌تنها به‌علت ناسازگاری و مخالفت با این موضوع در بندر، بلکه به این دلیل که این به تنهایی امتیاز جدیدی است که هرگز قبل از این توسط ما در بصره به دست نیامده و بدعت تازه‌‌ای از [این] لحاظ می‌باشد.

+ نوشته شده در سه شنبه سیزدهم تیر ۱۴۰۲ ساعت 9:42 توسط کاظم گلخنی  |